Біблейскую катэхезу, якая дапамагае пазнаваць Бога глыбей, распазнаваць Ягонае пакліканне для нас на кожны дзень, на старонках часопіса працягвае ксёндз доктар Валерый Марціноўскі, святар Віцебскай дыяцэзіі (з 2012 г.), выкладчык Святога Пісання ў Міждыяцэзіяльнай вышэйшай духоўнай семінарыі ў Гродне, пробашч парафіі Езуса Міласэрнага ў Віцебску.
«Гнеў Божы»
у Апакаліпсісе (Частка V)
На працягу гісторыі рабіліся розныя спробы разабрацца с такой сур’ёзнай, здавалася б, супярэчнасцю, як Міласэрнасць і Справядлівасць Бога. Прапанаваныя рашэнні, аднак, не былі дасканалымі. Так, Марцыён з ІІ ст., напрыклад, супрацьпаставіў разгневанага Бога Старога Запавету міласэрнаму Богу Новага Запавету, чыім пасланцом быў бы Езус. Такім чынам, гэта прывяло да адмовы ад усяго Старога Запавету, а таксама некаторых тэкстаў Новага Запавету, якія не адпавядалі б гэтай канцэпцыі. Безумоўна, такі погляд не ўпісваўся ў артадаксыйны мэйнстрым, таму быў справядліва адсунуты на ўзбочыну тэалагічнай думкі. Нават сёння чытанне тэкстаў, у якіх згадваецца Божы гнеў, здзіўляе чытачоў. Здаецца, для гэтага здзіўлення ёсць дзве прычыны. Па-першае, абвяшчэнне няпоўнага біблейскага вобраза Бога, у якім акцэнт рабіўся толькі на міласэрнасці, якая таксама памылкова разумелася як талерантнасць і своеасаблівае “заплюшчванне” вачэй на грэх. Па-другое, гаворка ідзе пра адыход ад тэалагічнага разумення Божага гневу і стаўленне да яго падобна як да чалавечага гневу. Такім чынам, мы ствараем вобраз Бога на падабенства чалавека. Гэта няправільнае стаўленне.
А дзе ж шукаць кансэнсус? У Бібліі і Традыцыі Касцёла. Таму ў артыкуле пра Божы гнеў у апошняй кананічнай кнізе Новага Запавету мы і спрабуем акрэсліць разуменне гэтай рэчаіснасці. Папярэдне намі было ўказана на праўдападабенства прысутнасці пэўнай семіцкай логікі ў метафарычным апісанні “гневу Божага” у Кнізе Апакаліпсісу. Схема дадзенага хіазму метафар выглядае так: АВСА’В’, дзе А – келіх з віном, B – вінаградная давільня, C – чаша гневу. У дадзенай V частцы нашага экзэгетычнага аналізу звернемся да паняцця “чаша гневу”.
Апошні посуд, звязаны з гневам, – гэта чаша. Грэчаскі тэрмін phialз (“кубак”, “чаша”, “шырокая плоская пасудзіна”) сустракаецца ў Новым Запавеце толькі ў Кнізе Апакаліпсісу. У Старым Запавеце “чаша” выступае сярод бронзавага літургічнага посуду ў скініі (пар. Зых 27,3; 38,3; Ліч 4,14), а пазней ужо як посуд у Ерузалемскай святыні, выкананы Хірамам з бронзы або золата (пар. 1 Вал 7,45.50). Мова тут ідзе пра сотні залатых крапяльніц (пар. 2 Пар 4,8; Ер 52,18; 1 Мак 1,22). У LXX (грэчаскі пераклад Бібліі) гэта слова (phialз “чаша”) з’яўляецца эквівалентам габрэйскага mizrвq, што даслоўна перакладаецца “крапяльніца”. Гэта была чаша, якая, хутчэй за ўсё, выкарыстоўвалася для збору крыві ахвяр. У Ліч 7,13-85 згадваюцца дзве срэбраныя чашы як ахвярныя дары князёў паасобных плямёнаў з нагоды асвячэння алтара, напоўненыя найчысцейшай мукой, змешанай з аліўкавым алеем, для прынашэння ежы. Юзаф Флавій (габрэйскі гісторык з левіцкага роду з І ст.) піша аб двух залатых паўчашах з ладанам на стале ахвярных хлябоў. У Ам 6,6 “чаша” фігуруе як посуд для віна, што можна зразумець як аб-вінавачванне ў прафанацыі. Такім чынам, у Старым Запавеце phialз мае літаральны сэнс, і Св. Ян быў першым натхнёным аўтарам, які выкарыстаў гэты тэрмін у пераносным сэнсе.
У Кнізе Апакаліпсіса першае ўжыванне phialз мае станоўчае і літургічнае значэнне: “Дваццаць чатыры старэйшыны ўпалі перад Ягнём, кожны з арфай і залатымі чашамі (phialз), поўнымі ладану, якія ёсць малітвамі святых” (Ап 5,8). Такім чынам, чаша у дадзеным выпадку была б пасудзінай з гарачым вуголлем.
У А5 15-21 сем чаш асацыююцца з абурэннем (гр. thymos) і пошасцямі (гр. plзgз). Назоўнік plзgз азначае “удар”, “наступствы ўдару” (рана, сіняк) і “удар лёсу” (няшчасце, паражэнне, чума). Ён мае дваццаць два з’яўленні ў Новым Запавеце, у тым ліку ў Апакаліпсісе Св. Яна: тройчы як рана Звера (Ап 13,3.12.14) і трынаццаць разоў як паражэнне. Інфармацыя пра бедствы знаходзіцца адразу пасля апісання суда, непасрэдна пасля вобразу давільні вінаграднай лазы (Ап 14,14-20): “І ўбачыў я іншы знак на небе, вялікі і дзіўны: сем анёлаў, якія трымалі сем пошасцяў, апошніх, бо ў іх дапоўніўся гнеў [thymos] Божы” (Ап 15,1). Пасля літургічнай інтэрлюдыі пачынаецца ўласна цыкл вылівання чаш з пошасцямі: “Адна з чатырох жывых істот дала сямі анёлам сем залатых чаш, напоўненых гневам Бога, які жыве на векі вечныя” (Ап 15,4). Выліванне змесціва чаш пачынаецца з каманды на выліванне, які гучыць са святыні (Ап 16,1). Гэты голас вызначаецца як Божы, хоць, магчыма, належыць і Хрысту ці анёлу. Вобраз вылівання гневу з’яўляецца ў некалькіх месцах Старога Запавету (пар. Пс 69,25; 79,6; Сір 36,6; Ер 6,11; 10,25). Факт выкарыстання літургічнага посуду для прычынення пэўных бедстваў можна звязаць з ідэяй, якая звязвала дзень Пана з ахвярай: “Маўчы перад Панам Богам, бо блізкі дзень Пана, бо Пан падрыхтаваў ахвяру і асвяціў запрошаных” (Саф 1,7; пар. Іс 34,6). Ёсць пэўнае падабенства ў абвяшчэнні Божай гасціны (супрацьлеглай гасціне Ягняці) пасля бачання Вершніка на белым кані: “Прыходзьце, збірайцеся разам на вялікую гасціну Божую, каб спажыць плоць каралёў, плоць правадыроў і плоць моцных людзей, плоць коней і плоць вершнікаў: вольных і рабоў, малых і вялікіх!» (Ап 19,17-18). Літургічныя шаты анёлаў і дым, які ахоплівае святыню, з’яўляюцца знакам прысутнасці Бога падчас цэлебрацыі літургіі (пар. Ап 15,6.8).
На асобныя сферы выліта сем чаш: зямлю (пар. Ап 16,2), мора (пар. 16,3), рэкі і крыніцы (пар. 16,4), сонца (пар. 16,8), трон звера (пар. 16,10), Еўфрат (пар. 16,12) і паветра (пар. 16,17). Усё стварэнне пакрыта бедствамі. Гэта трэцяя і апошняя – у літаратурным, а не храналагічным сэнсе – серыя з бедстваў пасля паслядоўнасці сямі пячатак (Ап 6,1-8,5) і сямі труб (Ап 8,6-11,18). Здаецца, што больш рэалістычным становіцца само Божае абурэнне, якое выяўляецца ў шматлікіх бедствах, падобных да пошасцяў Егіпта: язвы сярод людзей, вада, якая ператвараецца ў кроў, цемра, град, жабы, а таксама спякота, высыханне Еўфрата, дарога ў Вавілон і вялікі землятрус.
Чаша віна гневу злучана з катаваннямі агнём і серай (Ап 14,10) і землятрусам, які знішчыў усе грэшныя гарады (Ап 16,19). Давільня і кантэкст, у які змяшчаецца гэтая метафара, сведчаць аб хуткай смерці, звязанай з вайной (Ап 14,20; 19,11-21). У сваю чаргу, чашы напрамую асацыююцца з рознымі бедствамі. Яны таксама звязаны з культам, які зноў нагадвае прынцып (з Мдр 11,16) – паколькі грэх прадугледжвае пакланенне Зверу, літургічны посуд з’яўляецца прыладай пакарання. Такім чынам, у той час як пакаранне, выражанае ў метафары келіха гневу або вінаграднай давільні, у выніку суда над грэшнікамі закранае іх саміх і з’яўляецца канчатковым, выліванне з чашы абурэння негатыўна ўплывае на жыццёвую прастору людзей, якія належаць Зверу, а таксама знішчае іншыя істоты (Ап 16,3). Больш за тое, успышка Божага гневу не з’яўляецца імгненным знішчэннем, але ўсё ж дае час і прастору для пакаяння, людзі яшчэ маюць магчымасць навярнуцца (Ап 16,9-11).
Чаму аўтар Апакаліпсіса часцей выказвае свой гнеў метафарычна, чым прама? Якія перавагі выкарыстання метафары? Метафара, у адпаведнасці са сваёй прыродай, уносіць у тэкст пэўную незвязнасць, але не з’яўляецца проста дэкорам. Яе выкарыстанне вынікае з таго, што існуе шмат абстрактных або незразумелых паняццяў, таму неабходна выкарыстоўваць іншыя, больш канкрэтныя паняцці, больш блізкія да штодзённага чалавечага досведу. Пры падабенстве паміж дзвюма рэальнасцямі, падзеямі, пачуццямі чалавека можна апісаць з дапамогай паняццяў з іншай вобласці. Тое, што датычыцца апісання Бога, належыць да сферы, якую нельга спазнаць непасрэдна, таму метафарычнасць мовы не выклікае здзіўлення, тым больш, што паняцце Божага гневу здаецца адным з самых складаных. Акрамя таго, вобразы мацней уздзейнічаюць на ўяўленне і эмоцыі чалавека, таму аўтару лягчэй дасягнуць сваёй пераканаўчай мэты.
У Кнізе Апакаліпсісу гнеў прадстаўлены як рэчыва, па сутнасці, вадкасць, бо яе можна піць і выліць, а таксама як ёмкасць, якая змяшчае гэта рэчыва (келіх) або выкарыстоўваецца для яго вытворчасці (давільня). Метафары падобнага тыпу ёсць ў кожнай мове. Кажуць пра чашу горычы, выпітую да дна, і пра чашу горычы, якая перапоўнілася. Таксама ў мове гнеў часам разглядаецца як вадкасць: гнеў кіпіць, можа выліцца на кагосьці, хваля гневу захліствае чалавека.
Выкарыстанне метафар дазваляе выразіць невыказнае. Аўтары тэкстаў, выкарыстоўваючы метафары, абапіраюцца як на агульнавядомыя матывы, так і пакідаюць уласны след. Так, Ян пераймае, у творчым ключы, і перадае ўзятыя ў пераносным значэнні тэрміны (келіх і давільня) са Старога Запавету і дадае свой ўласны – чашу.
кс. Валерый МАРЦІНОЎСКІ.
(Працяг будзе)