Нягледзячы на тое, што я выхаваны ў ката-ліцкай сям’і ў Польшчы, постаць Дзеда Мароза мне не чужая. Памятаю яго з дашкольнага ўзросту. Хоць быў ён прыемны і раздаваў падарункі, ніколі не ўзбудзіў у мяне даверу. Я бачыў, а хутчэй за ўсё адчуваў, што нейкі ён не наш…
Заглянем ў агульныя сродкі даступнай інфармацыі:
“Дзед Мароз – першапачатковая постаць усходне-славянскага фальклору, створаная ў перыяд існавання Савецкага Саюза як свецкі эквівалент Святога Мікалая, з якім часамі бывае і пераблытаная. Дзед Мароз з’яўляецца перад Новым Годам, каб уручыць дзецям падарункі. Яго ўнучка – Снягурка. У сталінскі перыяд пашырылася тэрыторыя яго дзеяння на іншыя краіны ўсходняга блоку, у тым ліку на Польшчу.
Пачынаючы з 2005 года, у Расіі святкуецца нараджэнне Дзеда Мароза, якое прыпадае на 18 лістапада. Адбываецца гэта ў паўночнай частцы Расіі – у Вялікім Усцюгу, які лічыцца сядзібай Дзеда Мароза. У паўднёвай частцы Белавежскай пушчы, на беларускім баку, недалёка ад вёскі Камянюкі, знаходзіцца адно з найбольшых мясцовых прыцягненняў – рэзідэнцыя Дзеда Мароза”.
Столькі вікіпедыі.
Калі пачаў шукаць артыкулы і інфармацыю пра Дзеда Мароза, аказалася, што мой дзіцячы недавер да гэтай постаці быў апраўданы. І мова не ідзе толькі пра яго язычніцкае паходжанне, але таксама пра яго ганебную ролю ў сталінскія часы, калі выконваў функцыю свайго роду займенніка таго, што хрысціянскае.
Вось гісторыя Дзеда Мароза:
“Даўнія аповесці прадстаўлялі Дзеда Мароза як нікчэмнага і жорсткага чорнакніжніка, падобнага да старых славянскіх багоў: (…) Паводле легенды, Дзед Мароз любіў замарозіць людзей і выкрасці дзяцей, якіх кідаў у свой велізарны мяшок. Бацькі, каб іх знайсці, былі вымушаныя даваць яму ўзамен прэзэнты.
Аднак пад уплывам праваслаўнай традыцыі характар Дзеда Мароза з цягам часу змяніўся і прыняў некаторыя рысы галандскага Санта Клаўса – эквівалента Святога Мікалая.
У ХIХ ст. вобраз Дзеда Мароза і легенда пра яго былі канчаткова сфармуліраваны праз літаратуру. Вялікі ўплыў на гэта аказалі казка “Снягурка” славутага расійскага драматурга Аляксандра Астроўскага, а таксама напісанае на яе лібрэта Мікалая Рымскага-Корсакава. Пад канец ХIХ ст. Дзед Мароз стаў у Расійскай імперыі найпапулярнейшай навагодняй постаццю, якая раздае дзецям падарункі. У перадрэвалюцыйныя часы Дзед Мароз прыносіў падарункі пераважна на праваслаўнае Свята Божага Нараджэння (паводле грыгарыянскага календара – 7 студзеня), а не на Новы год.
Пасля кастрычніцкай рэвалюцыі традыцыі Божага Нараджэння не былі ўшанаваныя, паколькі лічыліся буржуазнымі і рэлігійнымі перажыткамі. Падобна адбывалася і з Дзедам Марозам у 1928 годзе, калі назвалі яго “саюзнікам” духавенства і кулацтва. Тым не меней яго актуальны вобраз прыняў свае формы ў часы СССР і стаў галоўным сымбалам навагодніх свят, якія замянілі Божае Нараджэнне. Акрамя таго, некаторыя традыцыі Божага Нараджэння былі перавернутыя пасля вядомага звароту паплечніка Сталіна Паўла Постышава, надрукаванага 28 снежня 1935 г. у газеце “Праўда”. У сталінскія часы Дзед Мароз, Снягурка і Новы Год з’явіліся ў тыповых каму-ністычных шопках Божага Нараджэння, а таксама яселькавых прадстаўленнях, у якіх ігралі ролю Святой Сям’і.
У перыяд савецкага кіравання ў сярэдне-усходняй Еўропе Дзед Мароз пранік у традыцыі многіх народаў, змяняючы іх мясцовыя эквіваленты, якія пасля распаду СССР спрабавалі аднавіць”.
Такая смутная гісторыя. Пасля столькіх гадоў атэізацыі і знішчэння свят і хрысціянскіх традыцый, менавіта на нашых вачах адраджаецца ранг Божага Нараджэння ў постсавецкіх краінах. Галоўны акцэнт робіцца заўсёды на Новы Год з Дзедам Марозам у галоўнай ролі.
Канешне, гісторыя любіць паўтарацца. Гэта вельмі відавочна ў еўрапейскіх краінах, дзе Ўрачыстасць Усіх Святых і Ўспамін Усіх памерлых вернікаў спрабуюць замяніць (і з кожным разам з усё большым размахам) Хэлоўінам – з ведзьмамі, прывідамі і пустым гарбузом у галоўных ролях.
Святы Мікалай. Калі гаварыць пра гэтую постаць – цалкам спакойны. І не толькі як ксёндз (гаворым пра святога Каталіцкага Касцёла), але як і чалавек, бо ў мяне выдатныя ўспаміны, звязаныя з яго асобай і маім дзяцінствам…
Вось што знайходзім пра яго ў вікіпедыі:
“Мікалай з Міры, св. Мікалай (лац.- Sanctus Nicolaus), вядомы таксама як Мікалай з Бары – святы каталіцкі і праваслаўны. Самыя даўнія пра яго ўспаміны датуюцца VI ст. Паводле сярэдневечнай хагіяграфіі, жыў на пераломе III і IV ст., быў біскупам Міры ў Ліцыі, праславіўся цудамі, а таксама дапамогай бедным і патрабуючым. На працягу вякоў быў адным з найболей шанаваных святых на Захадзе і на Ўсходзе. Найбольшы яго санктуарый знаходзіцца ў італьянскім Бары“.
Канешне, апошні сказ не надае аптымізму: “Сучасная казачная постаць святога Мікалая, актуалізаваная са св. Мікалая з Міры, выкарыстоўваецца папулярнай культурай падчас свят Божага Нараджэння”.
А гэта называецца камерцыялізацыяй свят. Адтуль паходзяць грубыя дзядзькі ў чырвоным адзенні і шапках з пампонамі як жывая рэклама пэўных прадуктаў у супермаркетах. Гэта не дадае хвалы нашаму святому.
З маладосці памятаю адну з легенд пра св. Мікалая. Апавядала яна пра тое, што ў Міры ў Ліцыі ў часы маладога Мікалая многа што рабілася. Стары біскуп той мясцовасці хіліўся да гробу, а годнага намесніка сабе знайсці не мог. Мікалай паходзіў з вельмі багатага дому, але вельмі рана страціў бацькоў.Яго кроўныя баяліся, што пайшоў не па той дарозе. Знікаў на цэлую ноч, вяртаўся пад раніцу, а хатняя казна пачала гвалтоўна раставаць. Вядома, маладосць мае свае правы, але ў горадзе пачалі кружыць злосныя і неймаверныя плёткі пра яго. Тым самым часам у раёне беднаты пачалі адбывацца дзіўныя рэчы. Пачалося з маладой дзяўчыны. З плачам распавядала яна сваёй сяброўцы, што не можа ўзяць шлюб з каханым, таму што яго сям’я багатая і патрабуе вялікага пасагу ад будучай нявесткі. У наступную ноч хтосьці праз вакно кінуў у яе пакой мяшок. Якая ж была яна шчас-лівая, калі аказалася, што ў ім знаходзіцца салідная сума грошай. Акурат дастатковая для пасагу! Пасля таго здарэння і ў іншыя дамы беднякоў заляталі падобныя мяшкі, ратуючы людзей з цяжкіх сітуацый і даўгоў. У мясцовасці пачалі гаварыць, што гэта нейкі анёл, іншы, больш падазроны, бачылі ў тым чалавечую руку. Гэтыя астатнія пастанавілі пачаць назіранне за таямнічым дабрачынцам. У адну з начэй заўважылі постаць у доўгім чорным плашчы з капюшонам. З-пад плашча ў нейкі момант з’явіўся мяшок і пашыбаваў да якогасьці дому. Гэта быў ён! Людзі пачалі крычаць і бегчы за незнаёмцам. Той, заўважыўшы, што яго акружаюць, ускочыў у катэдру і замкнуўся. Паднялася такая мітусня, што абудзіўся стары біскуп (у яго былі ключы ад іншых дзвярэй святыні).
Калі біскупу стала зразумела, што адбываецца, ён сам зацікавіўся: хто ж гэта такі? Увайшоў у катэдру, запаліў святло і папрасіў незнаёмага зняць каптур. Вялікім было здзіўленне сабраных, калі ўбачылі твар “няўдачніка” Мікалая. Пакуль людзі яшчэ шапталіся між сабою з недаверам, біскуп прыкрыў маладога чалавека рукою і сказаў з радасцю і ўзрушэннем: “Ужо ведаю, хто будзе вашым новым біскупам!”.
кс. Яцэк ДУБІЦКІ, СМ
ИЗ КАТЕХИЗИСА КАТОЛИЧЕСКОЙ ЦЕРКВИ
Народная религиозность
1674
«Помимо литургии таинств и сакраменталий, катехезация должна принимать во внимание формы благочестия верующих и народной религиозности. Религиозное чувство христианского народа во все времена находило выражение в разнообразных формах благочестия, окружающих сакраментальную жизнь Церкви, – таких, как почитание мощей, посещения святынь, паломничества, процессии, Крестный путь, религиозные танцы, Розарий, медальоны и т. д.».
1675
«Эти выражения народного религиозного чувства продолжают литургическую жизнь Церкви, но не заменяют ее: «Они должны быть так упорядочены, чтобы быть в созвучии с богослужением, из него неким образом проистекать, к нему приводить народ, ибо по своей природе богослужение далеко превосходит их».
1676
«Чтобы служить опорой и поддержкой народной религиозности и в случае необходимости очищать и направлять религиозное чувство, из которого вырастают эти формы благочестия, а также развивать познание тайны Христа, необходима пастырская мудрость (…)».