“Вяселлі цяпер гуляюць мудрэй, як у тэлевізары, – заўважыў мой 88-гадовы сусед дзядзька Андрэй. – Пляменнік летась жаніўся, то тых машын чорных мо’ дзесяць ці болей было, усе ўквечаныя, але з яго вяселля я з пустымі рукамі прыйшоў; каравай, сказалі, цяпер не ў модзе”.
Дзядуліну рэпліку ўспомніла, сустрэўшыся з сужэнствам Мінкевічаў з Новай Мышы, якія сёлета адзначылі ізумруднае вяселле – 55 гадоў сумеснага жыцця. І размова з імі пайшла менавіта аб вясельных традыцыях і аб тым, што патрэбна шанаваць.
Заручыны
Свой роспавед-успамін пачала Соф’я Францаўна:
– Мы – даваенныя дзеці; я нарадзілася ў 1937-м, муж на два гады старэйшы за мяне. І часам я сама думаю над гэтым феноменам: як за такі кароткі час нашыя бацькі, якія самі скончылі па 2-3 класы польскай школы, здолелі навучыць нас па-польску чытаць, пісаць, а галоўнае – перадаць нам веру. Бо пасля вайны, калі мы пайшлі ўжо ў школу, па-першае, па-польску ніхто не вучыў, па-другое – пачынаўся пераслед веры, вызнаваць яе адкрыта было рызыкова, але (на дзіва!) мы не баяліся сказаць, што верым у Бога, нашыя бацькі не здымалі і не хавалі ад людскіх вачэй крыж, што і сёння вісіць на сцяне. І ў гэтым была іх мудрасць – яны далі нам моцную веру ў Бога!
Іван Канстанцінавіч:
– Бацькоўская вера нам і надавала смеласці. Збіраліся кампаніяй і кожную нядзелю, а таксама на Вялікдзень, Божае Нараджэнне пехатою ішлі ў Баранавічы на святую Імшу. Касцёл у Новай Мышы быў адкрыты, але рэгулярных набажэнстваў не было, ксёндз прыязджаў ад часу да часу, а мы збіраліся на Ружанец.
С. Ф.:
– Ад маіх бацькоў нам застаўся пераносны крыж, з якім мы хаваліся падчас вайны ў акопе, што быў вырыты на нашым агародзе, і ў траншэях за мястэчкам. З гэтым крыжам бацькі благаслаўлялі нас, выпраўляючы да шлюбу. Гэта моцна дарагі нам крыжык…
І. К.:
– Мы з Соф’яй знаёмыя з дзяцінства, аднакласнікі, хоць я і старэйшы; у школу пайшоў пасля вайны, як і многія дзеці, пераросткам. Класы адразу размяшчаліся па хатах, пасля быў пабудаваны школьны будынак, і ў 1954 мы з ёю сталі выпускнікамі Навамышскай сярэдняй школы. Затым я паехаў вучыцца ў Брэст, у тэхнікум сувязі, а яна – у Мінскі інстытут народнай гаспадаркі. Пасля заканчэння вучобы мяне накіравалі ў Брэсцкі тэлецэнтр, акурат на пачатку 60-х ён пачынаў вяшчанне, а Соф’я, эканаміст, была накіраваная ў Ліду на абутковую фабрыку.
С.Ф.:
– Хацелася бліжэй да бацькоў і праз два гады я вярнулася ў Баранавічы. Праз пэўны час прызналася ім, што кахаю хлопца і што ён хутка прыйдзе да іх з размоваю… Ну і сказала, хто ён. Бацькі былі задаволеныя: мясцовы, “свой”, адукаваны, з добрай працавітай сям’і (а жылі недалёка, добра ведалі адныя другіх). Словам, у дзень св. Сільвестра, 31 снежня 1962 года, адбыліся нашыя з Янам заручыны. Ён прыйшоў са сваімі бацькамі, разам яго старэйшы брат з жонкаю, запрасілі яшчэ суседа. Прымалі іх мае тата з мамаю, дзядуля з бабуляю, хросныя бацькі, мае родныя цёткі, адным словам, усе самыя блізкія, каму лёс наш быў неабыякавы. Сумесна памаліліся, а пасля доўга размаўлялі, частаваліся, спявалі песні, дамовіліся аб сакрамэнце шлюбу і вяселлі. Зарэгістрыраваліся ў сельскім савеце на наступны дзень.
І. К.:
– Пайшлі на рэгістрацыю адразу, бо, каб атрымаць сакрамэнт шлюбу, пара павінна быць абавязкова зарэгістраванай, а я працаваў яшчэ ў Брэсце, ездзіць часта было немагчыма. Канешне, ніхто не перашкаджаў рэгістрыравацца, вянчацца і рабіць вяселле ў адзін і той жа дзень, але як было паспець, наогул на чым ездзіць?
Святы Сакрамэнт і вяселле
С.Ф.:
– Дамовіліся: сакрамэнт шлюбу адбудзецца 9 лютага, а вяселле – праз тыдзень пасля яго. Сустрэліся з пробашчам парафіі Ўзвышэння Святога Крыжа ксяндзом Станіславам Рагоўскім, і ён падрабязна раз’ясніў, як мы павінны падрыхтавацца. Дапамагалі нам у гэтым нашыя бацькі. Існавала традыцыя: нявеста павінна была купіць жаніху белую кашулю, а ён ёй – падвянечнае плацце або тканіну на яго. І першае, і другое было ў вялікім дэ-фіцыце, але мой будучы муж па-клапаціўся і прывёз мне адрэз белай шаўковай тканіны, кашулю яму я таксама купіла (дарэчы, і сёння захоўваем іх як сямейныя рэліквіі). З празрыстага белага капрону сама сабрала вэлюм, упрыгожыла яго ветачкамі спарагуса і папаратніка – тады ўсе так рабілі.
Наступіў дзень шлюбу. Была субота, пасля абеду, на блага-слаўленне сабраліся самыя блізкія, бо напярэдадні кс. Рагоўскі папярэдзіў: майце на ўвазе, вянчаецеся за зачыненымі дзвярыма, вялікую кампанію не збірайце. Сэнс сказанага быў зразумелы – мы маглі застацца без працы, аднак думкі, каб жыць нешлюбаванымі, ніхто з нас нават не дапускаў. З дому выпраўлялі бацькі. І па сёння ў памяці, з якім хваляваннем стаялі мы з Янам на каленях на белай сурвэце, перад абразом Маці Божай, цалавалі той самы крыж, з якім хавалася ў акопах калісьці наша сям’я, і слухалі бацькоўскі наказ. Пасля нас абнеслі тры разы грамнічнай свечкай і благаславілі на шлюб. Да касцёла з намі паехалі мая мама, цёця і мой стрыечны брат – наш галоўны сведка. Нягледзячы на люты холад, я стаяла ў танюсенькай белай сукенцы перад Божым алтаром, разумеючы, чаму я гэта раблю і якую клятву даю. Выходзілі з храма, і толькі адна думка стукала у скроні: як жыць бу-дзем – невядома, але той адзіны, хто Богам дадзены, – са мною побач да самай смерці.
І. К.:
– Ну, мы ж кахалі адзін другога, гэта галоўнае. Пярсцёнкі на шлюб я таксама прывёз – танныя, на залатыя не мелі грошай. Але для нас і яны дарагая рэліквія, звязалі іх чырвонай стужкай, і няхай напамінаюць пра наш самы важны ў жыцці дзень. Ды хіба золата на пальцы гарантуе шчасце?
С.Ф.:
– Праз тыдзень пасля шлюбу было вяселле. Я ў шлюбным плацці, дзяўчаты ў яснакаляровых сукенках. Дарэчы, дружкі маладой апраналіся заўсёды у ясныя або нават белыя, сукенкі, падкрэсліваючы святасць самой урачыстасці, чысціню дашлюбных адносінаў. Каб якая з шаферак прыйшла ў чорным адзенні, як гэта сёння бывае, то моцна абразіла б нявесту, ды і астатнія госці палічылі б гэта дрэнным учынкам.
І.К.:
– А шаферы, гэта значыць родныя і стрыечныя браты маладога, сябры, якія запрошаныя на вяселле, таксама рыхтаваліся – абавязкова куплялі цукеркі для сваёй будучай шаферкі. Маладая з маладым дамаўляліся, каб было пароўну: колькі хлопцаў з боку маладога – столькі дзяўчат з боку маладой.
С.Ф.:
– Пачыналася вяселле з прышывання кветак – трапяткога і цікавага. Напярэдадні дружкі маладой рыхтавалі невялічкія кветкі ў форме банцікаў, сшываючы беленькія, ружовыя, галубыя вузенькія стужкі з галінкамі спарагусу. Рыхтавалі па колькасці шафераў, для жаніха і для свата. Кветачкі тыя мелі вельмі далікатны від. І, калі малады прыбываў да маладой са сватам, музыкай і ўсёю сваёю дружынай, пачыналася прышыванне. Свату прышывала на пінжак кветку сваха (дарэчы, сама павінна была мець сірэневы бант і быць апранутай ў сірэневую або бардовую сукенку), маладому – старэйшая шаферка, а дзяўчаты мелі права выбару: да якога хлопца падыдзе з кветкаю дзяўчына, тому і прышые, пасля чаго яны ўжо павінны былі апекаваць адзін другога на вяселлі. На нашай памяці многа выпадкаў, калі, адгуляўшы на чыімсьці вяселлі, шафер з шаферкаю з цягам часу і самі станавіліся сужэнскай парай.
І.К.:
– На нашым вяселлі была надта прыгожая музыка, можа нават самая лепшая на той час – баяніст Слава Міхальцэвіч, скрыпач Мікалай Барбарыч і барабаншчык Бернат Сакало. Музыцы надавалася вялікае значэнне, бо гучала яна не толькі для вясельных гасцей, але і ўсіх тых, хто прыйдзе паглядзець на яго збоку. Шаферы і шаферкі частавалі ўсіх цукеркамі, бацькі маладых таксама выносілі які-небудзь пачастунак. Так было прынята – вяселле ў вёсцы ці ў мястэчку было вялікай і значнай падзеяй для ўсіх яго жыхароў. Таму бацькі маладых павінны былі загадзя падумаць, дзе будуць адбывацца танцы. Вясной і ўлетку танцавалі звычайна на надворку, зімою наймалі памяшканне. Дарэчы, гледачы, якія прыходзілі незванымі, вялі сябе прыстойна: пакуль не выйдуць на танец вясельныя госці, і яны не спяшаліся на сярэдзіну танцавальнай пляцоўкі.
С.Ф.:
– А як прыгожа людзі танцавалі! Звычайна тон задавалі сват са свахаю, старэйшы шафер з шаферкаю, ну і астатнія госці. “Нарэчанька”, “Кракавяк”, “Падыспань”, “Абэрак”, ”Малдавеняска”, вальс, полька – гэта ўсё было ў нашым юнацтве і маладосці; даўно было – а душу і сёння грэе. Зараз моладзь іншыя танцы выконвае, але, здаецца мне, яны губляюць сваю арыгінальнасць, адметнасць, нейкія ўсе аднолькавыя сталі…
Шлюбны каравай
– Прыгожай традыцыяй быў яшчэ каравай. Выпякаўся паасобку ў доме нявесты і ў доме жаніха (вяселле таксама прайходзіла: дзень першы і палова другога – у нявесты, а з вечара другога дня і на трэці – у жаніха). Для гэтага запрашаліся каравайніцы – пераважна замужнія жанчыны, якія шчасліва жылі ў пары, мелі дзяцей, і кожная з іх з сабою што-небудзь несла: яйкі, муку, масла. Канешне, было гэта сімвалічна, бо галоўны клопат пра каравай мелі маці маладых і належным чынам рыхтаваліся. Старэйшай каравайніцай – на ёй ляжала ўся адказнасць за якасць вырабу – запрашалася вопытная гаспадыня; напрыклад, у мяне была мая родная цётка Гэля – расчыняла, мясіла, сачыла, як “расце”, а каравайніцы рабілі ўпрыгожванні з цеста – ружы, лісточкі і галінкі дрэў, па акружнасці каравая ўкладалі плеценую касу, а пасярэдзіне ўмацоўвалі дзвюх птушак. Калі падыходзіў час садзіць каравай у печ, усе станавіліся вакол стала, маліліся і прасілі Божага благаслаўлення, каб каравай удаўся на радасць маладым і іх гасцям.
І.К.:
– Каравай пяклі не адзін, а некалькі, каб усім хапіла, і на другі дзень вяселля госці адорвалі маладых падарункамі, а маладыя ў знак удзячнасці адорвалі іх караваем.
С.Ф.:
– Гэтая частка вяселля была кульмінацыйнай і моцна кранальнай. Калі падыходзіў гэты момант, сват прамаўляў: “Просім Бога Найвышшага, айца і матку, родную хатку даць благаслаўленне каравай унесці. Просім першы раз!”. І вясельнікі, стоячы, урачыста прасілі: “Божа, благаславі!”. “Просім другі раз!” – зноў агучваў просьбу сват, і вясельнікі паўтаралі :”Божа, благаславі!”. “Просім трэці раз!..” У адказ зноў гучала: “Божа, благаславі!”. “За трэцім разам – за Боскім прыказам!..”. І старэйшы шафер пад музыку ўносіў каравай, ставіў яго на стол перад маладымі. “Маладая з маладым надзяляюць караваем – Божым дарам…”, – выгукваў сват і называў персанальна кожнага госця. Гэта быў элемент павагі і ўшаноўвання прысутных. Пачыналі заўсёды з бацькоў і хросных, пасля ішлі родныя сёстры, браты, цёткі і дзядзькі – усе па ступені сваяцтва. Весь каравайны рытуал сват павінен быў ведаць “на зубок”.
І.К.:
– Менавіта ён і кіраваў вяселлем, ніякіх іншых вядучых не было. На гэтую “пасаду” запрашалі ці з родных каго, ці з сусе-дзяў або прыяцеляў чалавека вясёлага, каб умеў і слова сказаць, і песню заспяваць, і з любой сітуацыі знайсці выйсце. Між іншым, для мужчыны гонар быў, калі яго запрашалі на ролю свата, многія за жыццё дзесяткі разоў бывалі сватам, як і жанчыны – свахаю.
С.Ф.:
– Ну, сваха была больш апякункаю нявесты, складала падарункі маладым, а ў доме жа-ніха яшчэ дапамагала маладой раздаць падарункі родзічам свайго маладога мужа. Сёння каравайны рытуал адыходзіць – шкада. Ва ўсе вякі ва ўсіх славян каравай быў галоўным вясельным хлебам. Ён увасабляў у сабе працу рук людскіх і дабрабыт сям’і. Хіба адэкватная яму замена – торт? Торцік у гонар імянін, торцік на дзень нараджэння, на прафесійнае свята, на 1 верасня, на заканчэнне школы і г.д., і г.д. Торцік наогул можа быць кожны дзень, а шлюбны каравай – як і сам шлюб – толькі раз у жыцці!
Пірагі
І.К.:
– Здаецца, адыходзяць і пірагі. У якім сэнсе? Калісьці пасля вяселля маладая заставалася ў доме свайго мужа і на працягу тыдня не павінна была наведваць родных бацькоў. Напрыканцы яго свякроў пякла пірагі, і ў нядзельку накіроўваліся ўсе разам у бацькоўскі дом нявесты. Праз наступны ты-дзень бацькі нявесты павінны былі наведаць бацькоў жаніха з пірагамі – сваіх сватоў, замужнюю дачушку і такім чынам закончыць вяселле. Так завязва-ліся сямейныя адносіны, усталёўваліся традыцыі.
С.Ф.:
– Канешне, усё з цягам часу мяняецца, і гэта натуральна. Дзякаваць Богу Найвышэйшаму, у нас ужо даўно замужняя дачка і жанаты сын; маем пяцёра добрых унукаў і дачака-ліся маленькую праўнучку. Усе ахрышчаныя; жанатыя і замужнія – венчаныя; усе жывуць, маючы ў сэрцы Бога. Паціху трымаемся і мы з Янам, бывалі і бываем на вяселлях: людзі цяпер прыгожа прыбраныя, сталы ломяцца ад яды і пітва, спяваюць артысты, гуляюць спецыяльна нанятыя танцоры, калектывы, многа бляску і знешняга лоску. І адчуванне такое, быццам вяселле ператвараецца ў канцэрт, падчас якога госці з боку маладога не маюць магчымасці пазнаёміцца з гасцямі з боку маладой. Душэўнае цяпло прападае, вяселлі ўсё болей становяцца падобнымі да гульняў. А ў шлюб гуляць нельга – бо гэта Божы дар, таямніца, якая адкрываецца адначасова дваім і якою ім патрэбна моцна даражыць.
Запісала Раіса СУШКО.
Здымкі Карнэлія КОНСЭКА, SVD
і з фотаальбома сям’і Мінкевічаў.
Баранавіцкі раён.