Згадзіцеся, дастаткова часта чуем: “Кожны нясе свой крыж…“, “У кожнага свая Галгота…”. Так, пра той штодзённы ў кожнага сваё ўяўленне. І той, каторы сустракае нас упершыню на незнаёмай дарозе, у розных людзей таксама вызывае розныя пачуцці. І толькі Бог ведае, якія эмоцыі будзем перажываць, убачыўшы крыж, які чыясьці цвёрдая рука паставіць у нашай хаце на покуці, за сталом пад абразамі.
Хтосьці скіруецца ў бок неба…
– Глядзіце, вось той крыж, які ходзіць па нашай вёсцы з хаты ў хату ўжо болей за сто гадоў, трымайце, – і Алена Баляславаўна Ярмаковіч далікатна дастае з шафы, з поліэтыленавага пакеціка комжу. – 28 чэрвеня памерла мая мама, і крыж з комжаю – памытаю, папрасаванаю – з той пары захоўваецца ў нашай хаце. Будзе датуль, пакуль хтосьці іншы не скіруецца ў бок неба… Тады крыж зноў будзе суправаджаць да апошняга прыпынку чарговага нябожчыка.
Упершыню ўбачыла такі крыж, – прадаўжае жанчына, – калі была яшчэ школьніцаю, недзе ў шостым класе вучылася. Жылі мы вялікаю сям’ёю – мама з татам, дзве татавыя сястры і бабуля. Вельмі часта заставаліся ў нас мае дваюрадныя – дзеці дзядзькі Франэка. Жылі дружна, дзверы ў хаце, як кажуць, не зачыняліся. Аднойчы вяртаюся дамоў, а пры ўваходзе ў нашу хату стаіць мужчына з крыжам – памерла бабуля. Сабраліся ўсе родныя, прыехала цёця Стася з Латвіі, папрыходзілі вяскоўцы, твары ва ўсіх сумныя, усе плачуць… І як дзіця, я пачала баяцца такога крыжа, менавіта такога, працэсійнага, у нас называюць яго “правадны”, які прыносяць за якую, можа, гадзіну ці дзве перад вынасам нябожчыка. Канечне, крыж наогул не быў для мяне чымсьці дзівосным, бачыла яго ў касцёле Святога Яна Хрысціцеля ў Ваўкалаце, куды мама перакідала мяне праз каменную агароджу да Першай Святой Камуніі, бо дзецям было забаронена наведваць храмы. Асновы веры тлумачыла мне таксама мама, вучыла пацерам, і той крыж, які ў храме, не вызываў у мяне ніякай боязі, а гэты, што з’явіўся тады на надворку каля хаты і пасля пахавання бабулі павінен быў на некаторы час яшчэ застацца ў нас… Гэты азначаў смерць, і я баялася класціся спаць, баялася заставацца дома адна…
Каб утаймаваць мае страхі пасля пахавання, бацькі паднялі крыж на гарышча. Крыху дапамагло, але ненадоўга: праз некалькі месяцаў памірае мая цёця Геня. І зноў усе галосяць, бо памерла ў росквіце сіл, а я баюся, што крыж застаецца ў нашай хаце зноў… Але ж і час прайшоў, і дзяцінства разам з ім прайшло, і сёння правадны крыж ужо не палохае. Ён толькі злёгку напамінае: “Чувайце, бо не ведаеце ні дня, ні гадзіны…”.
Хто ж зрабіў гэты крыж? Ці засталіся якія звесткі?
– Суседка Магдалена, ей 82 ужо скончылася, – удакладняе Алена, – успамінала, што зрабілі гэты крыж Сымонавы хлопцы, іх было чатырох братоў… І вельмі былі ўдалыя да ўсякай работы…
Крыж дзеда Караля
Нам пашанцавала. Мы не проста знайшлі адказ на пытанне, не проста дазналіся імя створцы праваднога крыжа ў в. Віржы – аднаго з “чатырох Сымонавых хлопцаў” – але і сустрэліся з яго ўнучкай, 82-гадовай Аленай Каўбасіч.
– Перад Другою вайною наша вёска была вялікая, казалі, болей за 400 жыхароў, як і сёння належала да Ваўкалацкай парафіі, – пачынае свой роспавед Алена Гіляраўна. – А такіх вёсак у парафіі было можа пяцьдзясят, ці болей. Канечне ж, і паміралі людзі, амаль кожны дзень – і старыя, і малыя… Мой дзядуля Караль Штуро быў чалавекам прыстойным, добрым і моцна набожным. Многа ведаў, меў вельмі прыгожы і моцны голас, хадзіў да касцёла і там спяваў. Успаміналі людзі, што як заспявае Караль – у касцёле сцены дрыжаць (ніхто тут у нашых краях такога голасу не меў і нікому з прадаўжальнікаў роду, на жаль, такі голас не дастаўся). Спяваў мой дзед і на пахаваннях па вёсках, ішоў з правадным крыжам; пасля нёс гэты крыж дамоў, а разам і комжу – памыць, папрасаваць, а калі паднасілася, то падрамантаваць, ці новую пашыць… Так працягвалася доўгія гады. А пасля мама пачала прасіць, што нешта трэба перайначыць, бо часу не заўсёды хапае, асабліва, калі гэты час прыспешвае… Прапанавала, каб крыж і комжа заставаліся ў хаце апошняга нябожчыка. Тады мой дзядуля падумаў і вырашыў зрабіць правадны крыж толькі для свае вёскі, асвяціць яго ў касцёле – і няхай тут у Віржах ён і захоўваецца. А чалавек ён быў, як кажуць, “майстра-залатыя рукі”: рабіў мэблю, шафы, табурэткі…
Памёр мой дзядуля ў маі 1953 года, добра ўжо памятаю. Была раніца, і такое ласкавае сонейка ў вакно свяціла! Мама пабудзіла нас, запалілі грамніцу, маліліся… Плакалі ж, канечне, бо яго любілі, надта дбайны быў. Ужо саслабеўшы, ляжаў у ложку і адзін раз кажа нам: “Пайдзіце ў свіран і паглядзіце, ці многа збожжа ў нас”. Мы паглядзелі, вяртаемся да яго ў пакой: “Многа яшчэ, дзядуля!”. “То добра! – адазваўся на гэта, – магу яшчэ паляжаць…”.
І пакуль жыў мой дзед Караль, крыж і комжа захоўваліся ў нас, але служылі толькі для жыхароў нашай вёскі, праводзячы іх у апошні шлях… А пасля яго смерці вяскоўцы дамовіліся так: з чые хаты праводзяць нябожчыка, у тую хату вяртаюцца правадны крыж і комжа пасля пахавання. І там застаюцца да той пары, калі Бог зноў да сябе каго-небудзь пакліча…
Пакуль лямпа не патухне
А ці былі, ці ёсць правадныя крыжы ў іншых вёсках парафіі?
– Заўсёды былі і ёсць сёння, – гаворыць 92-гадовая Валянціна Францаўна Штуро, жыхарка Ваўкалаты. – Родам я з Баяраў і там таксама вёска спрадвеку мела свой правадны крыж. Не магу дакладна сказаць, хто і калі яго зрабіў, падобна, што дзед або бацька Фелікса Дабранскага, бо вельмі доўгі час у яго хаце захоўваўся. А пасля ягонай смерці крыж і комжа пачалі шлях па чарзе – ад адной жалобнай хаты да наступнай…
Провады ў апошні шлях былі людныя, – прадаўжала Валянціна Францаўна. – Наперадзе працэсіі дужы мужчына нёс правадны крыж, за ім ішлі пеўчыя, труна з целам памерлага стаяла на коннай павозцы (пазней сталі ўжо на машынах вазіць), а людзі ішлі пешкі і маліліся да самага касцёла. У касцёле ў Ваўкалаце цэлебравалася святая Імша, пасля працэсія накіроўвалася на могілкі; па заканчэнні пахавання правадны крыж з комжаю вярталіся ў дом нябожчыка, такі ў нас быў парадак, прытрымоўваемся яго і сёння. У вёскі, якія ад касцёла аддаленыя, ксёндз даязджаў сам і св. Імшу цэлебраваў на месцы.
А ведаеце, якія моцныя ў веры былі колішнія людзі, напрыклад, мой тата,– пані Валянціна пачала спешна ўспамінаць. – Меў добрую памяць. У суседстве з намі жыла старэнькая бабуля, да касцёла хадзіць не магла – Баяры далёка ад Ваўкалаты, 5 кіламетраў, і як толькі тата вернецца з касцёла, яна ідзе да яго, каб расказаў, што было на св. Імшы: якое Евангелле чыталі, якое казанне прамаўляў ксёндз. І тата раскажа – слова ў слова. Ён і нас да веры далучыў. Мама ўсё болей на гаспадарцы была занятая, а тата пасадзіць нас за сталом і расказвае: хто такі Бог, хто Яго Сын, хто Божая Маці, хто напісаў Евангеллі, малітвам на ружанцы вучыў, а пасля яшчэ пытаў, што мы запомнілі. А дзеці ж, вядома, не заўсёды ўважлівыя. Дык ён нам прыпавесці расказваў, каб зацікавіць. Па сёння помню: “Ідзе Бог па вуліцы і бачыць, што мужчына робіць плот з саломы. Пытаецца ў яго: “Чаму з саломы?”. “Можа, хутка памру, – адказвае той, – то навошта моцны?”. “Рабі моцны і не думай, што памрэш заўтра!”. І яшчэ такое запомніла: “Калі чалавек нараджаецца, Бог запальвае лямпу. І чалавек гэты датуль жыве, пакуль не выгарыць з яе ўся аліва і пакуль лямпа не патухне”. Правільна! І ведаеце, колькі тата пражыў? 100 гадоў! Значыць, многа алівы было ў лямпе, якую яму Бог запаліў.
Калі адыходзіць апошні
…Мілыя беларускія вёсачкі, як жа вас шкада, як шчыміць сэрца, гледзячы на паваленыя платы з зараснікамі бэзу, альхі, крапівы, на забітыя дошкамі або наадварот – выбітыя нейкімі недаверкамі – вокны асірацелых хат! Пустэча там, дзе калісьці было жыццё – самабытнае, неяк па-людску адладжанае, размеркаванае, дзе гуляліся вяселлі, нараджаліся немаўляткі… Вёсак, дзе засталіся лічаныя жыхары, многа ў Ваўкалацкай парафіі. Не ўсе старэнькія згаджаюцца пераязджаць да дзяцей ў гарады, не ўсе даюць згоду на сацыяльны догляд, такая ўжо чалавечая натура: сваё – мацней грэе. І прыходзіць момант, калі з вёскі адыходзіць апошні яе жыхар…
– Гэта вельмі сумны момант, калі адыходзіць апошні жыхар, – гаворыць пробашч парафіі Св. Яна Хрысціцеля кс. Алег Півавар. – Правадны крыж вёскі, які працяглымі дзесяцігоддзямі быў не проста сведкаю людскога болю, але і суцяшэннем, і сімвалам надзеі на ўваскрэсенне, знайходзіць прытулак у касцёле, становячыся сведчаннем памерлай вёскі. Служэнне такіх крыжоў у двух вёсках нашай парафіі ўжо завяршылася – першы прыбыў з в. Струкі, а ў кастрычніку б.г.– з в. Анцыпары: апошнім, хто пакінуў сваё жытло на зямлі, быў 91-гадовы Альбін Чэрвоны. Адначасова завяршыліся лёсы – чалавека і вёскі. Амэн. Нам застаецца памяць і малітва за памерлых.
Малітва за памерлых – справа чалавека веруючага, які мае ў сабе разуменне: той, хто з гэтага свету адышоў, знаходзіцца ў месцы чакання на неба, у чыстцы, і церпіць за грахі, якія папоўніў пры жыцці. Каб скараціць час гэтага цярпення, як людзі веруючыя мы давяраем гэтыя душы чыстцовыя Божай Міласэрнасці праз нашу малітву – малітву Касцёла. Заклікі да Бога могуць быць розныя, пачынаючы ад звычайнага Ружанца за памерлых, малітвы Анёл Панскі, Літаніі і Каронкі за памерлых. На працягу апошніх чатырох-пяці гадоў, па першых суботах месяца, мы ў сваёй парафіі маліліся за душы чыстцовыя – цяпер молімся кожную суботу – да Маці Божай, Апякункі душаў чыстцовых, бо наша Маці Божая Ваўкалацкая – Апякунка душаў чыстцовых, у абразе сваім. Дарэчы, на Беларусі абраз гэты – адзіны, і знаходзіцца ў нашым касцёле. 
Маем малітву, зацверджаную Старшынёю Канферэнцыі Каталіцкіх Біскупаў у Беларусі, Ардынарыем Віцебскай дыяцэзіі біскупам Алегам Буткевічам – да Маці Божай, Апякункі душаў чыстцовых. Ёю молімся, яе распаўсюджваем. Асабліва плённы ў гэтым сэнсе лістапад, які пачынаецца з Урачыстасці Усіх Святых, з актавы за памерлых і доўжыцца ўсе трыццаць дзён. 1 лістапада збіраемся на самых вялікіх могілках, Ваўкалацкіх, ідзём працэсіяй, молімся на пяці стацыях: за памерлых святароў, за бацькоў, за дзяцей, за сваякоў і за загінуўшых на войнах. А паколькі наша парафія па тэрыторыі вялікая, 20 могілак, то, пачынаючы яшчэ з кастрычніка, па суботах і нядзелях, езджу і на могілках цэлебрую святыя Імшы менавіта за душы чыстцовыя, за душы памерлых, якія пахаваныя на гэтых канкрэтных могілках. Людзей збіраецца нямнога, пяць – дзесяць чалавек, а пахаваных то значна болей… За некаторых ужо даўно няма каму маліцца, а калі святар прыехаў – памоліцца за ўсіх, асвяціць помнікі… І гэта – адзінае, чым можам мы дапамагчы тым, каго сярод нас ужо няма.
Раіса СУШКО.
Фота Карнэлія КОНСЭКА,SVD.
Віцебская вобласць