Кожны з нас чакае свята Ўваскрэсення Хрыстова. І кожны год пільна ўглядаецца ў каляндар, каб загадзя вызначыць: калі пачнецца Вялікі Пост, калі наступіць Пасхальны Трыдуум, а калі, урэшце, – самае вялікае свята – Вялікдзень. І ведаем, што кожны год свята прыходзіць у розныя даты. А чаму? Адказ на гэтае пытанне дае ў сваім артыкуле кс. Андрэй Рылка, пробашч парафіі Спаслання Духа Святога ў Пінску, канцлер курыі Пінскай дыяцэзіі, магістр тэалогіі і філасофіі.
У хрысціянскім календары існуе два тыпы святаў: нерухомыя і рухомыя. Нерухомымі называюцца тыя святы, даты якіх кожны год застаюцца нязменнымі. Гэта, напрыклад, Божае Нараджэнне (заўсёды – 25 снежня), Аб’яўленне Пана (“Тры Каралі” – 6 студзеня), Пятра і Паўла (29 чэрвеня), Перамяненне Пана (6 жніўня), Унебаўзяцце Маці Божай (15 жніўня), Усіх Святых (1 лістапада) і інш. У сваю чаргу рухомымі святамі называюцца тыя, даты святкавання якіх штогод змяняюцца. Гэта перадусім Пасха (Вялікдзень), а таксама – Унебаўшэсце Пана, Спасланне Духа Святога (Пяцідзесятніца), Божае Цела і інш. Адкуль жа ўзялася традыцыя “рухомых” святаў? Здаецца, намнога зручней было б перажываць усе святы ў адну і тую ж сталую дату штогод. Чаму і навошта адбываецца штогадовая змена ў календары, асабліва такой значнай урачыстасці як Вялікдзень?
Прычынай існавання ўсіх “рухомых” святаў – вылічэнне даты святкавання Пасхі. Гэтая найстарэйшая і галоўная для ўсіх хрысцянаў урачыстасць з’яўляецца памяткай таямніцы Мукі, смерці і Уваскрасення Езуса Хрыста. Святое Пісанне падрабязна апісвае гэтую “пасхальную містэрыю” збаўлення свету, якая адбылася ў часе падрыхтоўкі і святкавання старазапаветнай Пасхі (гл. Ян 18, 28; 19, 31). Яна ў сваю чаргу адзначаецца габрэямі як памятка вызвалення старажытнага выбранага народа на чале з Майсеем з егіпецкага рабства (гл. Зых 12, 25-27). Знакам гэтага вызвалення стаў праход (“песах”) анёла смерці, які пазабіваў першынцаў Егіпта, а захаваў жывымі габрэйскіх дзяцей з сем’яў, якія паверылі Майсею і выканалі спецыяльную па-знаку на вушаках дзвярэй сваіх дамоў кроўю ахвярнага (пасхальнага) ягняці. Яшчэ мацнейшым знакам вызвалення стаў пераход (габр. “песах”, грэц. “пасха”) па сухім дне Чырвонага мора з зямлі рабства да жыцця ў свабодзе. Хрыстус як абяцаны Месія здзейсніў глабальную Пасху (пераход) ад рабства граху, смерці і вечнага асуджэння, выкліканага грэхападзеннем першых людзей, да свабоды адкупленых і ўсыноўленых дзяцей Божых. Таямніца Хрыстовай Пасхі (адкупленчая Мука, Укрыжаванне, смерць і Уваскрасенне) адбылася ў дні святкавання старазапаветнай Пасхі, дзе кожны старадаўні сімвал “старой пасхі” раскрываў значэнне Пасхі Новага Запавету: Хрыстус – ахвярны Ягнятак (Баранак), Яго пралітая на крыжы Кроў дзеля збаўлення чалавецтва – як кроў таго нявіннага ягняці, пасхальная вячэра – таямніца Эўхарыстыі, новазапаветны пераход (“пасха”) – гэта Хрыстовы дар вызвалення ад рабства граху (сімвал старазапаветнага Егіпта) да вечнага жыцця ў камуніі з Богам (сімвал падарожжа да Абяцанай зямлі) і г.д.
Ад даты святкавання Вялікадня залежыць успамін наступных важных збаўчых падзей: Унебаўшэсце Хрыста (40-ы дзень пасля Пасхі; гл. Дз 1,3), Спасланне Духа Святога на апосталаў (50-ы дзень пасля Пасхі; гл. Дз 2, 1-4) і г. д. Гэта ёсць тыя “рухомыя” святы і ўрачыстасці, якія залежаць ад даты святкавання Пасхі.
У старажытнай габрэйскай традыцыі, якая апіраецца на месячна-сонечную каляндарную сістэму, дата святкавання старазапаветнай Пасхі прыпадала на поўню ў першы (вясенні) месяц – 15 дзень месяца нісан (гл. Зых 12, 1-20). Паводле грыгарыянскага (сучаснага) календара, гэты месяц прыпадае на сакавік-красавік. Паводле евангелістаў (Св. Мацвея, Св. Марка, Св. Лукі, Св. Яна) Хрыстус быў укрыжаваны і памёр напярэдадні 15-га нісана (гл. Мц 27, 62; Мк 15, 42; Лк 23,54; Ян 19, 31). Адпаведна, дзень Уваскрасення – гэта быў дзень пасля старазапаветнай Пасхі (пасля суботы (шабату) – сёмага дня тыдня) – у дзень, які мы цяпер называем нядзеля (дзень Уваскрасення).
У сувязі з тым, што Хрыстовая Пасха адбылася ў дні святкавання старазапаветнай Пасхі, першыя хрысціяне ў перажыванні гэтай таямніцы былі поўнасцю залежныя ад вылічэнняў гэтага свята паводле габрэйскага календара. І ўжо на самым пачатку, у першым пакаленні вернікаў, пачалі ўзнікаць напружанні, у які дзень перажываць Вялікдзень. У хрысціян узнікла праблема: святкаваць Пасху разам з габрэямі 14-15 нісан ці святкаваць у нядзелю — у дзень пасля габрэйскай Пасхі, бо дакладна у гэты дзень Хрыстус Уваскрос. Пры гэтым варта заўважыць, што, паводле габрэйскага старазапаветнага календара, новы дзень пачынаецца ад моманту захаду сонца. Праблема нарастала яшчэ і таму, што вылічэнні года, паводле старазапаветнага месячна-сонечнага календара, пастаянна адставалі ад рэальнага астранамічнага часу і ў такім календары ўводзіліся дадатковыя спосабы “даганяць” астранамічны час. А гэта часам прыводзіла да парадоксу, што хрысціянская Пасха магла прыпасці два разы на працягу аднаго каляндарнага года, паводле тагачаснага юліянскага (сонечнага) календара. Для хрысціян гэта было непрымальна.
Ужо ў ІІ-ІІІ ст. стала відавочна, што хрысціянам неабходна выпрацоўваць свой уласны спосаб вылічэння даты Хрыстовай Пасхі незалежны ад юдаістычнай сістэмы вылічэння паводле фаз месяца. У IV ст. сфарміраваліся два моцныя хрысціянскія навуковыя асяродкі – у Рыме і Александрыі, якія заняліся вырашэннем гэтай праблемы. У апазіцыі да іх знаходзілася кансерватыўная плынь з цэнтрам у Антыёхіі, якая прытрымлівалася думкі, што Хрыстовую Пасху належыць святкаваць пасля габрэйскай Пасхі ў нядзелю і трымацца іхняга календара. Узнікаючыя непаразуменні біскупы імкнуліся вырашаць на мясцовых сінодах (напрыклад, у Арле (сучасн. Францыя) у 314 г.), агульна прытрымліваючыся правіла, што разбежнасць у датах святкавання Пасхі ў розных рэгіёнах свету не павінна быць прычынай да ўзнікнення падзелаў і канфліктаў паміж хрысціянскімі супольнасцямі.
Рашаючы імпульс да далейшага ўпарадкавання даты святкавання Пасхі ўсімі хрысціянамі ва ўсім свеце ўнёс Паўсюдны Сабор, які адбыўся ў 325 г. у г. Нікеі (сучасн. Турцыя). І хоць айцы Сабору ў імя недапушчэння расколу не выказаліся адназначна за нейкім адным канкрэтным існуючым на той час алгарытмам вылічэння даты Хрыстовай Пасхі, аднак сфармулявалі агульныя правілы, абавязковыя для ўсіх хрысціянаў у гэтым пытанні. Было ўхвалена, што хрысціяне не могуць залежаць у алгарытме вылічэння даты Пасхі ад габрэйскага календара ў сувязі з яго неадпаведнасцю з хрысціянскімі каляндарнымі патрабаваннямі. Таксама было пацверджана, што Хрыстовая Пасха павінна адзначацца ў нядзелю пасля першай поўні месяца пасля вясенняга раўнадзенства. Гэтыя ўмовы адпавядалі таму дню, калі фактычна Уваскрос Божы Сын.
Нягледзячы на ўхвалены даволі зразумелы алгарытм вызначэння даты святкавання Пасхі, заставалася праблема яго залежнасці ад вылічэння дакладнага дня астранамічнага вясенняга раўнадзенства. У прынятым у хрысціянскай старажытнасці юліянскім календары, паводле прынятага звычаю, Рым лічыў днём раўнадзенства 25 сакавіка, а найбольш аўтарытэтны навуковы асяродак у Александрыі (Егіпет) – 21 сакавіка. Таксама месячная граніца найпазнейшай дапушчальнай даты святкавання Пасхі выклікала дыскусію паміж Рымам і Александрыяй. Александрыя лічыла максімальна аддаленай датай нядзелі ад поўні пасля раўнадзенства дзень 25 красавіка. Рым упіраўся, што Пасху нельга адзначаць пазней за 21 красавіка, бо пасля гэтай даты пачынаецца дзяржаўнае святкаванне гадавіны заснавання Вечнага горада, якое можа прыпасці на перадпасхальны пост і хрысціяне будуць пастаўленыя перад цяжкай маральнай дылемай. Але ў працэсе поўнай хрысціянізацыі Рыма гэты аргумент з цягам часу перастаў быць актуальным. Канчаткова дыскусія з поспехам завяршылася ў 525 г., калі рымскі манах і вучоны па імені Дзіянісій распрацаваў удакладнены каляндар на аснове александрыйскага спосабу вылічэння Пасхі. І гэты каляндар быў прыняты абодвума тагачаснымі цэнтрамі — і Александрыяй, і Рымам. Былі ўстаноўленыя гранічныя даты, паміж якімі павінна адбыцца святкаванне Пасхі, а менавіта: паміж 22 сакавіка (ад устаноўленага дня вясенняга раўнадзенства) і 25 красавіка (да гранічна магчымай даты нядзелі пасля першай поўні месяца пасля раўнадзенства). Гэтая норма абавязвае хрысціянскі пасхальны каляндар па сённяшні дзень.
Каталіцкія мысліцелі і вучоныя на працягу наступных стагоддзяў не пераставалі працаваць над удакладненнем існуючага ў іх часы календара, каб ён максімальна адпавядаў рэальнаму астранамічнаму часу. Для веруючых асобаў гэта быў таксама выклік, каб удасканаліць дату вызначэння Пасхі. Сярод іх быў, напрыклад, Мікалай Капернік. Ён як шчыры католік прыкладаў шмат намаганняў, каб знайсці дакладны час астранамічнага вясенняга раўнадзенства, а тым самым вылічыць дакладную дату Мукі і Уваскрасення Хрыста.
Калі ў Сярэднявеччы стала відавочна, што існуючы да таго часу старажытнарымскі юліянскі каляндар моцна адстае ад рэальнага часу, Папа Грыгорый ухваліў рэформу календара, каб яго максімальна наблізіць да астранамічнага рытму часу. Так у 1582 г. быў устаноўлены найбольш распаўсюджаны ў сучасным свеце і абавязваючы ў Каталіцкім Касцёле грыгарыянскі каляндар. Іншыя некаталіцкія хрысціянскія супольнасці таксама сталі перад неабходнасцю перайсці ад адстаючага ад астранамічнага часу юліянскага календара да нейкага больш дасканалага. Бо інакш, застаючыся пры старым календары, даты святкаванняў будуць адставаць ад рэальнага часу і перасоўвацца настолькі, што Божае Нараджэнне змесціцца з часам на вясну, а Пасха – на лета. Стала відавочнай неабходнасць рэформы. Пасля працяглых пошукаў, у 1923 г. быў створаны т.зв. новаюліянскі каляндар, на які сталі пераходзіць некаторыя права-слаўныя супольнасці. Гэты каляндар фактычна супадае з грыгарыянскім да 2800 года. Аднак, некаторыя хрысціянскія супольнасці, баючыся ўнутраных хваляванняў і расколаў, надалей прытрымліваюцца старажытнарымскага юліянскага календара. У выніку атрымалася, што католікі і некаторыя іншыя хрысціянскія супольнасці святкуюць Пасху у адную дату (паводле грыгарыянскага і супадаючага з ім новаюліянскага календара), а другія – у іншую дату (паводле старажытнарымскага юліянскага календара).
Як бачым, вызначэнне даты святкавання Хрыстовай Пасхі залежыць не толькі ад астранамічных з’яваў (вясенняга раўнадзенства, поўні месяца), але таксама ад шматвекавой каляндарнай традыцыі па-асобных вызнанняў. Мудрасць афіцыйнай пазіцыі Касцёла і іншых хрысціянскіх супольнасцей, выражаная ў выказваннях Пантыфікаў, Сабораў і вялікіх пастыраў, заключаецца ў тым, што нельга надаваць нейкі магічны сэнс датам і ставіць каляндар вышэй за збаўчую таямніцу адкуплення і спаткання чалавека з Богам. Календары карэкціруюцца, удасканальваюцца, але сэнс Пасхі застаецца нязменным: любоў Бога перамагае грэх, смерць, пекла і адкрывае перад кожным чалавекам шанец адкрыцца на паўнату вечнага жыцця ў шчаслівай гармоніі паміж людзьмі і Тым, хто іх стварыў і збавіў.
Кс. Андрэй РЫЛКА