Працягваем серыю артыкулаў пра святых і благаслаўлёных, якія служылі Богу і людзям на беларускай зямлі ў розныя перыяды гісторыі краю. Няхай іх жыццё, якое стала сімвалам ахвярнасці дзеля любові да бліжняга, нараджае ў нашых сучаснікаў гарачае імкненне праяўляць міласэрнасць у адказ на жорсткасць, абуджае праяўленні чалавечнасці ў чалавеку.
Аскет, які прагнуў малітвы
Ян Кунцэвіч нарадзіўся ва Ўладзімеры-Валынскім у збяднелай шляхецкай сям’і, якая прыбыла туды з Беларусі. У падлеткавым узросце, неўзабаве пасля Берасцейскай уніі 1596 г., разам з бацькамі пераехаў у Вільню. Паводле сведчання біёграфаў, Іван (Ян) Кунцэвіч з дзяцінства вылучаўся цягай да малітвы і містычным светапоглядам.
Да 1599 прыняў Унію і зрабіўся яе адданым прыхільнікам. На ягоны выбар і фармаванне яго каталіцкага светапогляду паўплывалі знакамітыя ў свой час багасловы — грэк Пятро Аркудзі, які быў прысланы з Рыма для ўмацавання З’яднанай Царквы ў Рэчы Паспалітай, віленскі езуіт Валенці Фабрыцый, будучы мітрапаліт Язэп Руцкі, які тады быў яшчэ свецкай асобай.
У 1604 г. Кіеўскі мітрапаліт Іпаці Пацей пастрыг яго ў манахі, надаў яму новае імя — Язафат, высвяціў на дыякана, пасля чаго накіраваў у Віленскі манастыр Св. Тройцы. Сапраўдны аскет у штодзённым жыцці, Язафат Кунцэвіч у вольны ад малітваў і набажэнстваў час чытаў святыя кнігі і пісаў свае, у якіх адстойваў неабходнасць аб’яднання Ўсходняй і Заходняй Царквы пад кіраўніцтвам Папы Рымскага. Яго праведнае манаскае жыццё, навука і палымяныя казанні прыцягвалі ў манастыр новых маладых паслушнікаў.
У другой палове 1608 г. ён быў высвячаны на святара. У той жа год Язэп Руцкі запрасіў Я. Кунцэвіча ў Кіеў для дапамогі ў навяртанні праваслаўных кіяўлянаў да Уніі. У Пячорскім манастыры здарыўся інцыдэнт, калі ў адказ на прамовы Язафата Кунцэвіча манахі сцягнулі яго з амбоны і моцна збілі, аднак пасля багаслоўскага дыспуту варожасць улеглася.
Калі манаская супольнасць Траецкага манастыра ў Вільні павялічылася да 50 манахаў, з’явілася магчымасць заснаваць новыя манастыры З’яднанай Царквы. Шляхціч Рыгор Трызна, маршалак слонімскі, падараваў манахам-уніятам манастыр у Быцені, які ён збудаваў для сваёй дачкі Эўфрасінні, і тады Язэп Руцкі накіраваў туды Язафата Кунцэвіча, каб ён заснаваў там навіцыят для манахаў З’яднанай Царквы. Тады ж Рыгор Трызна пазнаёміў ігумена Быценскага манастыра Язафата Кунцэвіча са сваім праваслаўным суседам Іванам Мялешкам, смаленскім кашталянам. Пад уплывам ераманаха Язафата Мялешка прыняў Унію і падараваў манахам Жыровічы, дзе была царква з цудатворнай іконай Багародзіцы. Язафат Кунцэвіч стаў першым ігуменам Жыровіцкага манастыра. Шляхціч Іван Мялешка разам з сужонкай Ганнай збудавалі ў Жыро-вічах манастыр і 29 кастрычніка 1613 г. урачыста ўвялі Язафата Кунцэвіча з яго манахамі. З таго часу Жыровічы сталі слаўным адпустовым месцам, куды штогод пачалі прыходзіць пілігрымы з самых розных куткоў Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай.
Пасля смерці мітрапаліта Іпація Пацея (18 ліпеня 1613 г.) Кіеўскай мітраполіяй пачаў кіраваць Язэп Руцкі, а Язафат Кунцэвіч ад гэтага часу і да 1617 г. быў архімандрытам Віленскага манастыра Св.Тройцы, які тады налічваў ужо 60 манахаў. За гэты час ён многа зрабіў для разбудовы і добраўпарадкавання манастыра, арганізацыі манаскага жыцця. Старэйшых манахаў архімандрыт Язафат Кунцэвіч накіраваў у Навагрудак і Мінск, дзе базыльяне адчынілі школы, а сам застаўся толькі з маладымі манахамі. У гэты час яму даводзілася адначасова выконваць абавязкі архімандрыта, вікарыя, спаведніка, прапаведніка, эканома і нават дзяка.
Паводле рэкамендацыі Руцкага, ў 1617 г. прызначаны біскупам віцебскім і адначасова каад’ютарам да полацкага арцыбіскупа Гедэона Бральніцкага. Разам з мітрапалітам Язэпам Руцкім, які распрацаваў статуты Базыльянскага закону, Язафат Кунцэвіч моцна спрычыніўся да рэарганізацыі ўсходняга манаства ў краі.
На новай ніве
Пасля смерці Бральніцкага ў канцы 1618 г. Я. Кунцэвіч стаў полацкім арцыбіскупам. У Полацк ён прыбыў з асаблівай місіяй ад мітрапаліта Руцкага — умацаваць Унію ў гэтым краі. З запалам выконваў даручаную яму справу.
Першымі крокамі арцыбіскупа Язафата Кунцэвіча на новай ніве сталася адраджэнне царкоўнага жыцця: аднаўленне храмаў (у тым ліку Полацкага Сафійскага сабора), заснаванне парафіяльных школ, «чыстка» кліру. Адначасова ён праявіў сябе адданым прыхільнікам еднасці Заходняй і Ўсходняй Цэркваў. Да Базыльянскага закону далучыў манахаў трох манастыроў Полацкай епархіі – Полацкага, Чарэйскага і Магілёўскага.
Жыхары Полацка не супрацівіліся Уніі, даволі пакорна прынялі Кунцэвіча. Напачатку спакойна прыняў яго і Віцебск, але вялікай прыхільнасці да Уніі тут не было. Актыўнасць новага полацкага арцыбіскупа выклікала неадназначную рэакцыю. 9 кастрычніка 1618 г. арцыбіскуп Язафат Кунцэвіч накіраваўся ў Магілёў са звычайнай душпастырскай мэтай «прыгледзець за царкоўным парадкам». Жыхары не дазволілі яму, як пастыру, нават уступіць у горад, зачынілі гарадскую браму, расставілі на вежах і на валу гарматы, скіраваныя на світу арцыбіскупа, і ўзброеных людзей, частка якіх выйшла з харугвамі перагарадзіць уніяцкаму арцыбіскупу дарогу. «Калі гэты ўладыка-адшчапенец, — казалі яны, — дзе-небудзь пакажацца бліжэй каля горада, то ў горад мы яго не пусцім, а яго заб’ём, бо за пастыра і ўладыку свайго не лічым і прызнаваць яго не хочам». Гэты інцыдэнт стаў прычынай судовага разбіральніцтва, у выніку якога завадатарам бунту як парушальнікам спакою ў дзяржаве вынеслі прысуд да смяротнага пакарання.
Уніяты і каталікі асуджалі ягоныя метады і перасцерагалі. Канцлер Вялікага Княства Літоўскага Леў Сапега ў сваім лісце да Кунцэвіча пісаў: «Вы Вашымі неразважнымі гвалтамі падбухторылі і, скажу, народ рускі да адпору і зламання ўчыненай яго каралеўскай міласці прысягі».
У сакавіку 1620 г. на зваротным шляху з Масквы ў Кіеў прыбыў Ерусалімскі патрыярх Тэафан, які актыўна праводзіў пратурэцкую і прамаскоўскую палітыку. Ён незаконна высвяціў новых праваслаўных біскупаў і паставіў іх наўзамен раней прызначаных уніяцкіх, чым абвастрыў супярэчнасці ў асяродку хрысціянаў Рэчы Паспалітай. У прыватнасці, у абыход Кунцэвіча біскупам Полацка быў пастаўлены Мялеці Сматрыцкі, дзеянні якога ў Рэчы Паспалітай расцанілі як падбухторванне да мецяжу і царкоўнага расколу ва ўгоду Турэччыны.
Прапаганда М. Сматрыцкага прынесла свой плён. Арцыбіскупа Я. Кунцэвіча абвінавацілі ў праследванні праваслаўных, на што ён змушаны быў адказаць лістом, адрасаваным Льву Сапегу: “Я ж ніколі нікога да Уніі гвалтам не прымушаў, такога ніколі не было. Абараняць жа мне мае царкоўныя правы, (калі на мяне наступаюць гвалтам), мяне прымушае звычайная біскупская прысяга”.
Уступіўшы ў валоданне віцебскімі цэрквамі, Я. Кунцэвіч заняўся добраўпарадкаваннем: загадаў іх падмесці, пачысціць абразы, наладзіць хоры і адкідныя сядзенні. Паводле слоў відавочцаў, праваслаўныя ў адказ на гэта сказалі, што нельга з царквы нічога выкідаць, нават пыл. На падставе гэтага яны абвясцілі, што Я. Кунцэвіч прытрымліваецца лацінскай веры і перарабляе цэрквы на лацінскі ўзор.
«Чаму вы напалі?..»
Найбольш напружаны характар барацьба супраць Уніі набыла ў Віцебску, насельніцтва якога пасланцы Сматрыцкага падбухторылі да непаслушэнства законнаму арцыбіскупу.
У сакавіку 1621 г. пасля атрымання ліста М. Сматрыцкага, жыхары Віцебска поўнасцю перасталі падпарадкоўвацца Я. Кунцэвічу. 4 красавіка 1621 г., у дзень Дабравешчання, віцебскія праваслаўныя на чале з бурмістрам Сымонам Нешам не пусцілі працэсію ўніяцкіх святароў з Прачысценскага сабора ў царкву Дабравешчання. У Дабравешчанскай царкве 16 жніўня праваслаўныя «тумульт учинили» зноў, званілі ў званы, проста ў царкве збілі святара а. Максіма Турчыновіча і Кунцэвічавага слугу Стэфана Базіліскага, а потым гналіся за самым арцыбіскупам. У дзень Пяцідзясятніцы вялікі натоўп праваслаўных спыніў арганізаваную Кунцэвічам урачыстую працэсію, што накіроўвалася за горад да царквы Св. Духа, і прымусіў яе вярнуцца назад. 20 лютага 1622 г. каля сотні жыхароў Віцебска акружылі царкву Дабравешчання, перашкаджаючы адпраўленню арцыбіскупам набажэнства, а пасля службы напалі на архідыякана і слугаў арцыбіскупа.
Кульмінацыя канфлікту наступіла 12 лістапада 1623 г. (Віцебскае паўстанне), калі раз’юшаны натоўп віцебскіх праваслаўных рынуўся ў дом Я. Кунцэвіча. Арцыбіскуп выйшаў ім насустрач са словамі: «Дзеці мае, чаму вы напалі на мой дом?». Як сведчаць судовыя дакументы, забойцы двума ўдарамі бердыша рассеклі Ўладыку галаву, а потым «доўга нявечылі яго і пасля смерці». Цела Язафата скінулі з Прачысценскай гары, а затым, прывязаўшы да ног і шыі цяжкія камяні, укінулі ў Дзвіну. Апроч таго, забойцы разрабавалі біскупскі палац, уніяцкія цэрквы, манастыры і іншую маёмасць.
Да моманту прыбыцця ў Віцебск следчай камісіі, большая частка ўдзельнікаў расправы збегла. Да суду прыцягнулі толькі 19 чалавек. Многія сведкі паказвалі на тое, што праваслаўныя ладзілі замахі на жыццё Кунцэвіча і забілі яго толькі праз нянавісць і «распалены запал» супраць каталіцкай веры, уніі грэцкай царквы з Рымскім касцёлам і падпарадкавання апостальскай сталіцы і Рымскаму Папу. Каралеўскія камісары, што праводзілі расследаванне забойства Кунцэвіча, прызналі праўдзівымі паказанні сведкаў пра тое, што Язафат Кунцэвіч быў забіты бязвінна, і што забойцы не мелі ніякіх падставаў для такога жорсткага злачынства.
Цела арцыбіскупа Язафата Кунцэвіча пасля ўрачыстага адпявання пахавалі ў ягонай катэдры Св. Сафіі ў Полацку, але пазней яго астанкі неаднаразова даводзілася таемна перавозіць па ўсёй Беларусі і за яе межамі, каб захаваць ад знішчэння расійскімі войскамі.
Да ліку святых
Працэс захадаў да беатыфікацыі Язафата Кунцэвіча пачаўся праз год пасля яго смерці і працягнуўся пры ўдзеле створаных Папай Рымскім Урбанам VIІI камісій двойчы – у 1625 і 1635 гг. – для даследавання жыцця, дзейнасці, смерці і цудаў, звязаных з ягоным заступніцтвам.
Па завяршэнні працэсу ў маі 1643 г. Папа Урбан VIII абвясціў Полацкага арцыбіскупа Язафата Кунцэвіча пакутнікам, а ў чэрвені 1867 г. Папа Пій IX далучыў яго да святых Каталіцкага Касцёла. Мошчы беларускага святамучаніка Язафата Кунцэвіча захоўваюцца ў саборы Св. Пятра ў Рыме.
Святы Ян Павел II назваў Язафата Кунцэвіча «Апосталам еднасці».
Артыкул падрыхтаваны з выкарыстаннем крыніц Інтэрнэту.