Рамуальд Крамплеўскі з Польшчы, з якім чытачы пазнаёміліся ў кастрычніцкім нумары часопіса, піша апавяданні, эсэ. Тое, што друкуецца на гэтых старонках сёння, здаецца, адпавядае нашаму лістападаўскаму настрою, нашым думкам…
Яна ходзіць збоку ад нас
Апавяданне
Яна ходзіць збоку ад нас. Адзін раз далей, другі раз бліжэй. Часам зусім блізка. Не заўсёды нават ведаем, што звонку ужо ёсць… Потым яна зноў аддаляецца, і становіцца цалкам добра. Можам, аднак, быць упэўнены ў адным. Што вернецца і зноў прыдзе да нас, каб з намі спаткацца. Каб спаткацца ўжо назаўсёды, навекі.
– І хто ж гэта ходзіць збоку ад нас? Каго мы павінны спаткаць?
– Яшчэ не ведаеш? Смерць.
Сяджу самотна ў халодным і нават цёмным пакоі гасцініцы. Вельмі пасуе выпадак, каб сабе прыпомніць: ці я ўжо абцёрся аб яе? Ці была яна блізка каля мяне?
Можа, гэта было тады, калі яшчэ малым хлопцам сядзеў уначы разам са сваімі бацькамі і суседзямі на драўлянай лаўцы ў зямлянцы, абабітай старымі дошкамі? Год 1944. Чарговы, пяты год вайны перажываем у Баранавічах. Савецкія бамбардзіроўшчыкі ныраюць адзін за другім у паветры, стараючыся змясціць свае бомбы на нашых галовах. Выбухі чутны раз далей, раз бліжэй. Часам свіст падаючага металалому падказвае нам рэфлекторна схіліць галовы, быццам гэта магло дапамагчы, а праз хвіліну выбух прысыпае нам вочы пяском. Потым уздых палёгкі, радасны выгук і смех: “Гэтая не патрафіла”.
Калі, аднак, ацэньваю тыя часы з перспектывы і на цвяроза, здаецца, што небяспека, нягледзячы на ўгрозы сітуацыі, не была такою вялікаю. Бо толькі непасрэднае пападанне ў сховішча або каля яго азначала б нашу смерць – а на гэта шансы былі малыя.
Шанс! Як у латарэі! У латарэі жыцця!
А можа тады, калі ўжо на Зямлі Любэльскай сядзеў, укрыўшыся разам з татам пад стогам саломы, а побач шалеў п’яны салдат з гранатаю ў руцэ, каб напасці на наш след?
А можа яшчэ болей грозным было міннае поле, пакінутае гітлераўцамі? Тады, калі ўжо пасля вайны, сонечным днём і пры спакойным спеве ляснога птаства шпацыравалі сабе па мінным полі ў салодкай несвядомасці, таксама каля бункераў Гітлера, у пакінутай ім напярэдадні сядзібе каля Растэмбурга (цяпер Герлоз каля Кетцына). Хто-небудзь мог бы падумаць, што гэта можа тады, калі бегаў з кішэнямі, поўнымі кавалкаў дынаміту? Ні ў якім разе. Гэта было цалкам бяспечна. Але хто ж ведае, ці не сядзела яна часам на звычайнай дарозе са школы? Такой звыклай пясчанай сцежцы, якая вяла па насыпу на месцы разабранай вузкакалейкі, па якой вяртаўся са школы, несучы ў школьным партфелі свае кніжкі і сшыткі. Было гэта пасля вайны ў Кетцыне. У пэўны момант угледзеў звісаючыя са слупа некалькі ніцей дроту і бяспечна схваціўся за адзін. О, мяне ўжо ён не адпусціў, пальцы зрабіліся цвёрдымі, у вачах пачало шарэць. Зразумеў, што хутка загіну. Бачыў знікаючую ў далячыні шашу, і ўдалося мне яшчэ падумаць, што ў цэлым паміранне не такое і страшнае. Але, відаць, не было яно мне яшчэ наканавана. Калі толькі ўпаў на зямлю, дрот выпусціў з рукі – і ці гэта пры кантакце з зямлёю, ці ад кароткага замыкання, я паволі пачаў даходзіць да сябе.
На наступны дзень там загінуў конь. Падобна, з пункту гледжання папярэдняга дня, конь слабейшы за чалавека.
Хоць бы такое здарэнне, з часоў, калі распачынаў працу. Тут яе не было на дарозе, бо, як апавядае Святое Пісанне, нават валасы на галаве ў нас палічаныя.
Ехаў дрызінаю – механічнаю чыгуначнаю машынаю, якая рухаецца на шынах па рэйках, – у Элк. Можа, не замоцна хутка, але 100 км у гадзіну. Было дастаткова, каб загінуць праз выпадак. Перад станцыяй Выдмяны сувязіст не дае сігналу свабоднай дарогі. Разам з вадзіцелем пасмяяліся з яго: хіба заснуў… Аднак ён нешта робіць – мы затрымліваемся. У той час з будкі кантролю высоўваецца чыгуначнік і дае нам знак, што можна ехаць. Вадзіцель рухаецца, але не ад’ехаў і некалькі метраў, як адпадае пярэдняе кола з майго боку. Найчасцей у свеце ломіцца вось, і кола цягне на бок. Але ці хіба гэта здарэнне, ці толькі выпадак? Відаць, не наканавана яшчэ было, і Пан Бог казаў ёй адысці ў іншы бок.
Падобна, той, хто баіцца смерці, не павінен класціся ў ложак, бо, як расказваюць, найчасцей людзі паміраюць ў ложку. Гэта праўда, але туды не прыходзіць яна так неспадзявана. Хоць і так бывае, лёг і болей не ўстаў, а “быў такі здаровы”.
Здарылася, што хварэў я цяжка на працягу некалькі месяцаў, а пад канец прычапілася яшчэ высокая тэмпература. Быў такі момант, калі адчуў, што гэта ўжо канец, не маю сілы дыхаць і гіну. Уратавала мяне жонка, крыкнуўшы з усяе сілы: “Што гэта такое, не прыдурняйся!”. І тады яна, тая, што мелася дасягнуць да мяне, спалохалася, а я з усіх сіл кінуўся да жыцця.
А як жа лёгка загінуць сярод людзей, і ніхто нават не заўважыць… Плаваў я вельмі слаба, калі надзеў маску з трубкаю і разглядаў сабе марское дно каля скалістага лівійскага берага. Марскія хвалі пачалі заліваць трубку, пайшоў на дно і не ведаў, што рабіць. Падумаў, хіба тут патану, хоць паблізу столькі людзей – і так бы, напэўна, здарылася. На шчасце, неяк інстынктыўна выбіўся наверх, сарваў з твару маску і лёг на спіну, а ласкавая хваля прынесла мяне на бераг. Добрым плаўцам, можа, гэта будзе здавацца і смешным, але штогод танулі там і сапраўды добрыя плаўцы…
…Не буду далей паглыбляцца ў падрабязнасці той дарогі, бо хто ж ведае, калі была яна на ёй блізка, а калі, можа, так толькі здавалася. Бо можа, калі электрычны ток гваздануў у склепе, аж іскры з вачэй пасыпаліся, а можа, калі цягнік прамчаўся перад носам, а можа, калі на бязлюднай дарозе напаткаў бандытаў з каменнямі ў руках.
Можа, яна і цяпер стаіць каля боку, але мы аб тым нічога не ведаем.
Таму, ласкавая наша Пані, не прыходзь неспадзявана. Не думай скрыцца і не надта спяшайся. А калі ўжо гэта будзе абавязкова – не затрымлівайся.
Рамуальд КРАМПЛЕЎСКІ
Быдгошч (Польшча).