Свята Божага Нараджэння разам з Вігіліяй, якая яму папярэд-нічае, а таксама Святам св. Стэфана належаць да найвялікшых падзей Літургічнага календара Каталіцкага Касцёла. У народных традыцыях з імі звязана шмат звычаяў і абрадаў.
Язычніцкія рэлікты і іх новы сэнс
Святы гэтыя належаць да самых старэйшых і найбольш укаранёных у каталіцкай традыцыі, аднак маюць адносіны да веры язычніцкай. У дахрысціянскія часы гэты перыяд года быў звязаны з архаічнымі абрадамі зімовага сонцастаяння, якое спрадвеку азначала канец аднаго натуральнага астрана-мічнага і вегетацыйнага цыкла, а таксама пачатак новага года. Увачавідкі, Божае Нараджэнне, звязанае з тымі моцна ўкаранёнымі звычаямі, мае, аднак, вы-значыць цалкам іншы сэнс “новага года”. У самым глыбокім значэнні – гэта сімвал “новага жыцця”, якое засталося нам ахвяраваным разам з Нараджэннем Збаўцы, сімвал аднаўлення гісторыі, пачатку новай эпохі, якая знаходзіць канкрэтнае адлюстраванне ў факце, што ў нашай культуры каляндарныя гады лічацца, пачынаючы ад нараджэння Хрыстуса і пачатку эры хрысціянскай.
Ідэальным прыкладам такога зрастання новай хрысціянскай веры з даўнішнімі язычніцкімі звычаямі ёсць сувязь Божага Нараджэння з “нараджэннем Сонца”. На пачатку хрысціянства акурат у гэтыя дні ў Рыме праходзіла свята нараджэння Сонца, якое паходзіла з персідскага свята у гонар бога сонца Мітры. Хрысціяне запрашаліся і дапускаліся на тыя ўрачыстасці, а з цягам часу пастанавілі у той самы дзень праводзіць дзень “нараджэння Праўды” – каб стварыць процілегласць для традыцыі сонечных язычніцкіх абрадаў. Сярод снежаньскіх свят Свята Божага Нараджэння з’яўляецца найстарэйшым. Яно было ўстаноўлена ў IV ст., аб чым сведчыць запіс ў рымскім хранографе, календары каталіцкіх свят з 354 г. Святкаванне Вігілііі Божага Нараджэння было ўведзена ў літургію некалькі пазней – у VI ст. – разам з суправаджаючымі іх да сённяшняга дня абрадамі посту, малітваў і чування.
Вігілія не такая, як іншыя
Слова “вігілія” (лац. vigiliare – “чуваць”, vigilia – “начная стража”) вяртае нас да старазапаветных традыцый, згодна з якімі напярэдадні суботы ці іншых свят ішла вялікая падрыхтоўка, у першую чаргу яды, каб само свята было вольным ад працы, а адначасова ішла падрыхтоўка ўнутрана і духоўна да перажывання важных урачыстасцей.У Каталіцкім Касцёле тэрмін “вігілія” абазначае дзень, які папярэднічае кожнаму важнаму святу, аднак у мове размоўнай пераважна так называецца дзень і ноч 24 снежня – перад Божым Нараджэннем.
Згодна з новым, рэфармаваным літургічным календаром Каталіцкага Касцёла, Вігілія Божага Нараджэння не з’яўляецца толькі часам падрыхтоўкі да свят, а сама распачынае святочны перыяд. У рэчаіснасці гэтая рэформа адлюстравала толькі тое, што спрадвеку жыло ў народных традыцыях. Мена-віта 24 снежня у народнай культуры распачынаўся працяглы святочны перыяд, які (называўся святкамі, божымі святкамі, святымі вечарамі, калядкамі, дванаццатніцамі) доўжыўся 12 дзён, аж да свята Трох Каралёў, і заўсёды вызначаўся найбольшай інтэнсіўнасцю абрадаў і “практык магічных”.
Цудоўная натура
Вігілія – дзень асаблівы, калі ўвесь сусвет, усе людзі, жывёлы і расліны аб’ядноўваюцца ў супольным сузіранні вялікага цуду Нараджэння Збаўцы. Незлічоныя легенды расказваюць аб цудоўнай актыўнасці прыроды. Розныя людскія версіі распавядаюць пра тое, што ў вігілійную ноч пад снегам зацвітаюць кветкі, у поўнач на хвіліну зацвітае кветка папараці (як і ўначы на свята св. Яна), дрэвы на момант пакрываюцца зеленню, зямля дрыжыць і раскрываецца, паказваючы на скрытыя ў ёй скарбы, вада ў рэках перамяняецца ў віно або мёд ці нават вадкаснае золата і срэбра. Нават каменні атрымоўваюць “сэрца” і падскокваюць ад радасці на прывітанне Збаўцы. У тую адзіную ноч нават звяр’ё атрымоўвае спецыяльныя здольнасці. Перадусім жывёлы могуць прамаўляць людскім голасам, найчасцей апоўначы, не заўсёды варта іх слухаць, калі, згодна з традыцыяй, могуць варажыць, асабліва ўмеюць прадказваць смерць гаспадару.
Жывёлы і духі
Вігілія становіцца ў пэўным сэнсе спробаю напомніць райскую сітуацыю, калі ўсё разам суіснавала, людзі мелі дасканалы кантакт з дзікімі жывёламі, не было падзелу на лепшых і горшых, бедных і багатых, сваіх і іншаземных, а нават на жывых і памерлых. Таму на вячэру калісьці запрашалі жывёлаў і дзяліліся з імі аблаткамі. У гэты дзень можна спадзявацца на гасцей здалёк, для якіх варта пакінуць адчыненыя дзверы, падрыхтаваць талерку для пачастунку падчас вігілійнай вячэры, таксама кавалачкі аплаткі на стале. У некаторых рэгіёнах Польшчы спецыяльна для духаў саломаю высцілаўся парог. Існавала мноства забаронаў, якія мелі на мэце гарантыю гасціўшым душам – таксама як у дзень Задушны нявольна было выліваць памыі за дзверы, пляваць на падлогу, ані карыстацца гострымі прадметамі.Калі забываліся пра ўсе гэтыя дробязі, за стол можна было сесці разам з духамі.
Калі засвеціць першая зорка
Вячэра – гэта адзін з найважнейшых, заўсёды жывых элементаў святкавання Вігіліі Божага Нараджэння. Вячэраць патрэбна садзіцца з паяўленнем першай зоркі на небе. На стале звычайна змяшчаецца незлічонае мноства страў або дакладна 12 – у знак Езусавых апосталаў. Згодна з правіламі посту, не спажываюцца стравы мясныя, а да найбольш традыцыйных належаць: рыба, капуста з грыбамі, стравы з макам, боршч, гарох з капустаю, клёцкі і пірагі, а з напіткаў – піва і фруктовыя кампоты. Патрэбна пакаштаваць кожную з вігілійных страў, бо, згодна з меркаваннем, колькі страў не пакаштуеш – столькі прыемнасцей на працягу года можа цябе абмінуць.
На шчасце, зніклі ўжо з нашых сталоў меней смачныя стравы, такія, як аўсяны кісель ці суп з канапель. Канешне, гэтае выключнае абрадавае свята павінна мець і адпаведнае афармленне стала і памяшкання. Для гэтага часта выкарыстоўваецца сена як напамінак аб тым, што Езус нарадзіўся ў яслях на сене. Распальваецца таксама агонь на знак пачатку новага жыцця, як і робіцца запрашэнне для блізкіх памерлых.
Вігілійныя стравы і іх сімвалічнае значэнне:
* аплатка (лац.- oblatum) – “дар ахвяры”, “анёльскі хлеб”; з’явілася ў ХVIII ст. , раней выпякаліся абрадавыя ляпёшкі, сімвалізуючыя чыстасць, еднасць і згоду, знакам якіх быў хрысціянскі звычай ламання хлеба, які браў пачатак ад ламання хлеба Хрыстусам падчас Апошняй Вячэры;
* рыбы напамінаюць нам аб несмяротнасці веры; у сімволіцы народнай – знак плоднасці і жыцця, якое нараджаецца;
* гарох ахоўваў ад хваробаў, а таксама гарантаваў ураджай і плоднасць, асабліва ў спалучэнні з капустай;
* стравы з маку, напрыклад, куцця; мак – сімвал Марфея, глыбокага патрона смяротнага сну, таму макавыя стравы асацыіраваліся ў мінулым з жалобаю, складалі іх у ахвяру памерлым, спажывалі падчас памінальнай і задушнай вячэры; на ўсходзе Польшчы тэрмінам “куцця” называлася ўся вігілійная вячэра, якая насіла там характар задушны; мак бывае таксама сімвалам плоднасці, больш таго, дзяўчына, якая церла мак на вячэру, мела вялікі шанс на тое, каб выйсці замуж;
* мёд павінен быў гарантаваць прыхільнасць звышнатуральных моцы і сілы натуры на ўвесь год і “падсаладзіць” жыццё, асабліва ў спалучэнні з выпечкаю са збожжа, якая забяспечвае росквіт;
* каласы злакавых як аздоба мелі быць крыніцаю жыццяноснай моцы.
Дэкарацыйныя ёлачкі
Пікантнаю вігілійнаю аздобаю з’яўляецца багата дэкарыраваная ёлачка, найбольш вядомы знак свят Божага Нараджэння, які асвятляе вячэрні час і напаўняе жыллё смалістым пахам. Традыцыя гэтая таксама цягнецца ад язычніцкіх часоў. Праўдападобна паходзіць з арыйскага культу дрэва жыцця – тая самая радаслоўная мае яшчэ маёвыя “маічкі” і “вяночкі”, а таксама “вехі”, якія змяшчаюцца пры заканчэнні будоўлі дому. Ёлачка на працягу гістарычных эпох перажывала доўгую эвалюцыю. У ХV ст. у Еўропе дамоў прыносілі толькі зялёныя ветачкі, якія спляталі і вешалі пад столлю. З цягам часу вешалі таксама дрэўцы вяршкамі ўніз, так званыя “сады”. Пазней іх месца занялі майстарскі сплеценыя “сусветы” з саломы і галінак, а таксама павукі з саломы і каляровай паперы. Канчаткова ў ХIХ ст. прыжыўся нямецкі звычай упрыгожваць стаячае зялёнае дрэўца – ёлкі або хвоі.
Дрэва жыцця поўнае дароў
Калядная ёлка сімвалізуе на-дзею, даўгавечнасць і абарону ад зла. Згодна з навукаю Касцёла, з’яўляецца адлюстраваннем райскага дрэва жыцця або дрэва пазнання. Ставіць яе належыць у дзень св. св. Адама і Евы, і не павінна быць недахопу на ёй яблык, сімвалізуючых фрукты з райскага дрэва. Вянчаць яе павінна Бэтлеемская зорка, якая сімвалізуе зорку, што праводзіла Трох Каралёў да жлобку Езуса. Іншая ёлачная аздоба, якая сустракаецца часта, – ланцужок, які можа сімва-лізаваць змяю або няволю граху. Ёлачка можа радаваць вочы аж да свята Трох Каралёў.
Сёння гэтае дрэўца ва ўсіх асацыіруецца з росквітам і радасцю, таму не можа не хапіць пад ім падарункаў.
Абдорванне падарункамі ёсць звычаем умоўна новым, сягаючым у ХIХ ст. Да нядаўняга часу прэзэнты дзецям давалі толькі 6 снежня, у Дзень св. Мікалая. Аднак гэтая мілая традыцыя настолькі моцна ўкара-нілася ў людской свядомасці, што немагчыма ўявіць сабе Вігілійны вечар без падарункаў.
Дробязная варажба
Пасля каштавання вігілійных страў наступае час спеваў калядных песень, размовы, рэфлексіі, а таксама розных звычаёвых цэрымоній, “магічных практык” і варажбы. Урэшце, з мэтаю адгадвання будучага людзі назіраюць за ўсякімі знакамі, якія ў гэты дзень з’яўляюцца, напрыклад, як якасць дыму, што выходзіць з коміна, або карканне варон. Найчасцей, аднак, варажба датычыцца надвор’я, напрыклад: Нараджэнне – па ва-дзе, Змёртвыхпаўстанне – па лёдзе; у якім бляску Бог наро-дзіцца – у такім студзень ходзіць. Але прадказваліся таксама здарэнні і ў гаспадарцы (калі на Вігілію зоркі свецяць, куры добра яйкі нясуць) і лёсы найбліжэйшых; была гэта таксама аказія да варажбы шлюбнай.
“Які ты на Вігіліі, такі ўвесь год”
Усюды верылі, што перажыванне Вігіліі можа прадказаць перажыванне ўсяго будучага года. Казалі: “Які ты на Вігіліі, такі ўвесь год” або “Які дзень, такі год“. Апрача выканання традыцыйных абавязкаў, належыць увесь дзень захоўваць сябе годна, не сварыцца і не пагружацца ў смутак. Варта ўстаць значна раней, каб захоўваць актыўнасць на працягу года, не спаць на працягу дня, каб не хварэць і каб не лягло збожжа. Не належыць нічога пазычаць, каб не мець страт на працягу года; а хто памыўся ў кадушцы з манетамі, той павінен быць не толькі здаровы, але і прыгожы, і багаты.
25 снежня
Вігілія заканчваецца Пастэркай – святой Імшой, якая цэлебруецца апоўначы з 24 на 25 снежня. Распачынае яна радаснае Свята Божага Нараджэння, дзень адпачынку, багатага стала, а таксама малітваў, рэфлексіі і спакойнага роздуму над мінулым і наступіўшым годам. Можна аглядаць традыцыйныя яселькі і шопкі, маючыя ўжо болей чым 800-гадовую гісторыю, – за першыя з іх падзякуем святому Фран-цішку Асізскаму.
Дванаццатніца
25 снежня таксама пачатак дванаццатніцы (кожны з 12 дзён гэтага перыяду мае асобныя традыцыі, адпаведныя працам, якія выконваюцца ў кожны з 12 месяцаў года). Гэта час радаснага святкавання, каледавання, адпачынку і прыгатавання да наступнага году. Да перыяду 12-дзённых святых дней залічваецца і Дзень святога Стэфана, які прыпадае на 26 снежня (гэтае свята ўстаноўлена ў гонар хрысціянскага першамучаніка), а таксама свята св. св. Немаўлят, мучанікаў, якое адзначаецца 28 снежня у гонар дзяцей, якіх Ірад загадаў замардаваць у Бэтлееме, калі даведаўся аб нараджэнні Езуса і захацеў яго знішчыць. Святая Сям’я была папярэджана праз Анёла Панскага і здолела ўцячы ў Егіпет.
Па матэрыялах: Ян Павел II
(калекцыя «Кніга Святых»,
выдавец: Edipresse Polska).